تری ایگلتون و نقطه شکست فرهنگ! - تور آسیایی ارزان

در سال 2016، ایگلتون در کتابی با نام فرهنگ توجه خود را بر تعریف و معینه های نقشی معطوف می نماید که فرهنگ در زندگی بشر و ارزش آن ایفا نموده و برای رسیدن به این مقصود هیچ خستی نیز در مثال های گوناگون به خرج نمی دهد، از ادموند بروک گرفته تا جاناتان سوئیفت و اسکار وایلد. اثر ایگلتون را می توان درآمدی هوشمندانه دانست برای آنالیز و نقد فرهنگ در شرایط سلطه سرمایه داری جهانی، البته انکار نمی توان کرد که محتوای اثر برای کسانی که با ایده اصلی کارهای ایگلتون روبرو شده اند، آشنا خواهد بود.

فرهنگ را می توان یکی از ویژگی های معین نماینده بشر دانست و بارها بر این نکته انگشت گذارده شده که فرهنگ یکی از مفاهیمی است که خط افتراق میان انسان دیگر گونه های زیستی است. با این همه، تعریف و ترسیم چارچوبی معین برای مفهوم فرهنگ کار چندانی آسانی نیست. البته ایگلتون، از نام آشناترین منتقدان ادبی و فرهنگی عصر حاضر، این چالش را آغوش باز می پذیرد. ایگلتون در اثر تحلیلی و در عین حال کمیک به این نکته می پردازد که فرهنگ و مفهوم پردازی های ما از آن طی دو قرن اخیر چه تغییراتی را از سر گذرانده است.

اثر ایگلتون البته شروعی خوش بینانه ندارد. کتاب با عباراتی چون فرهنگ کلمه ای است بسیار پیچیده (ص 1) شروع می گردد. وی تبیین می نماید که این واژه بر چهار مفهوم عمده دلالت دارد: نخست، مجموعه ای از کارهای هنری و فکری؛ دوم، فرایند رشد فکری و معنوی؛ سوم، ارزش ها، آداب و رسوم، اعتقادات و اعمالی نمادین که زنان و مردان بر اساس آن زیست می نمایند و چهارم، شیوه ای از زندگی.

این تعاریف خاص و ناچیز به نظر می رسند، اما خوشبختانه اثر ایگلتون تاکید خود را بیشتر بر دیدگاه ها می گذارد و نه تعاریف، دیدگاه هایی که برای رسیدن به درکی از ماهیت و ارزش فرهنگ مفیدترند. چیزی نمی گذرد که بدبینی شروعین کتاب جای خود را به بحثی گسترده درباره نیروهایی می دهد که فرهنگ را ارج نهاده اند. همچنین این موضوع که چگونه مصرف نمایندگان در مقوله فرهنگ مشارکت دارند آنالیز می گردد. خواننده هرچه جلوتر می رود درمی یابد که ایگلتون فرهنگ را مقوله ای مصرف گرایانه قلمداد می نماید.

ایگلتون با آنالیز نویسندگان و نظریه پردازانی چون گوتفرید هدر، بروک، الیوت، متیو آرنالد و ریموند ویلیامز تصویری چندوجهی از ایده فرهنگ ارائه داده و ریشه های تاریخی و نظری آن را آنالیز می نماید. وی همچنین از این رهگذر ریشه این مفهوم را در رابطه با استعمار، ملی گرایی، زوال دین و ظهور و حکومت بر توده های بی فرهنگ به بحث و نقد می گذارد. ایگلتون همچنین فرهنگ امروزی بشر را نیز مد نظر دارد و به کالایی سازی که به نظر او نیرویی بوده که جامعه مدنی و فرهنگ برآمده از آن را دستخوش تغییرات گوناگون قرار داده می تازد.

جای تردید نیست که نویسنده کتاب هایی چون چرا حق با مارکس بود؟ در این اثر خود نیز از دیدگاهی مارکسیستی و انتقادی به کنه مسئله می پردازد. برای مثال در صفحه 44 کتاب می خوانیم: کاست یا طبقه ای از هنرمندان و روشنفکران حرفه ای، همان گونه که مارکس می گوید، تنها زمانی ممکن می گردد که همگان نیازمند زحمت کشیدن در بیشتر اوقات شان نباشند [...] فرهنگ نیز شرایط مادی خود را دارد. رویکرد مارکسیستی ایده های ایگلتون در این کتاب با آنالیز وابستگی فرهنگ و تمدن شروع می گردد و تاکید بر این نکته که این دو مفهوم یکی نبوده و اساسا لازم و ملزوم یکدیگر نیز نیستند. این تفاوت به خوبی در این بخش از کتاب تصویر می گردد: صندوق های پستی بخشی از تمدن هستند، اما این که چه رنگی به آن ها می زنید مسئله فرهنگ است. (ص 5)

صندلی استعمار در شکل گیری ایده فرهنگ نزد ایگلتون اهمیت بسیار دارد. خوانندگانی که با آثار ایگلتون آشنایی داشته باشند، این ایده را پیشتر در آثاری چون ملی گرایی، استعمار و ادبیات دنبال نموده اند. این امر خود نشان می دهد که ایگلتون نه تنها کاری با نسبی گرایی معمول در میان منتقدان ادبی ندارد، بلکه با رویکردی سراسر رادیکال کوشش دارد جهت گیری معینی را که در آثار پیشینش پی گرفته بود ادامه دهد. این امر را به خوبی می توان پرداخت او در کتاب به نویسندگان و روشنفکران ایرلندی به عنوان فرهنگ سازان و منتقدان دید. دوبلین برای ایگلتون در نقطه مقابل آنچه عموما روشنگری ادینبورگ خوانده می گردد واقع شده است.

ایگلتون همچنین در بخشی کوتاه اما در عین حال لذت بخش به سراغ جاناتان سوئیفت و اسکار وایلد می رود و ایده سرپیچی و سوسیالیسم را در بطن آثار آنان آنالیز می نماید و در این زمینه البته تاکید بسیاری بر وایلد دارد.

ابرتنی فرهنگ که فصل پایانی کتاب نیز هست، از دیگر بخش های جالب توجه کتاب ایگلتون است. نویسنده در صفحه 150 اثرش آورده است: زمانی که منتقدان ادبی به سراغ آنالیز فیلم، رسانه و داستان های عامه پسند زدند، شکی نیست که ادعایی قابل قبول از مرکزیت دارند. از این ها گذشته، آنان مشغول مصنوعاتی بودند که میلیون ها تن مصرف شان می کردند. این مرکزیت، به عقیده ایگلتون، به ظهور صنایع خلاقه انجامید، فرایندی صنعی که به معنای درآمیختن فرهنگ در سرمایه داری برای اهداف مادی خویش است و کاری با ارضای زیباشناختی، بلاعوض یا خودبسنده [...] ندارد. (ص152)

فرهنگ، نوشته تری ایگلتون، در 192 صفحه و از سوی انتشارات دانشگاه ییل منتشر شده است.