از گورستان هخامنشی ها و اشکانی ها چه بیرون آمد؟ - تور آسیایی ارزان

گورستان مرسین چال تا کنون در چهار فصل، کاوش باستان شناسی شده است. فصل دوم آن را نیز ملک زاده در سال 1399 انجام داد و سومین فصل کاوش در سال 1400 و در دو فاز به سرپرستی محمدرضا نعمتی و عطا حسن پور انجام شد. نعمتی چهارمین فصل کاوش را هم در سال 1401 انجام داد، که اکنون نتیجه آن کاوش و یافته های آن برای نخستین بار در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است.

در کاوش های قبلی مرسین چال، گوری متعلق به یک بانو در کنار اشیاء فاخری نظیر النگو، دستنبد، پابند، انواع سفالینه ها در اشکال مختلف و یک انگشتر مفرغی با نقش شیر بالدار یافته شد، که باستان شناسان آن را در نوع خود بی نظیر توصیف کردند. بعلاوه یک ریتون (تکوک) از جنس سفال با نقش بزکوهی با شاخ های کنگره دار متعلق به دوره اشکانی و مربوط به 2200 سال پیش کشف شد.

در فصل سوم، 68 گور از نوع گور های چاله ای شناسایی شد، که تدفین در این گور ها به صورت طاق باز با جهت شرقی ـ غربی بود. از جمله مهم ترین یافته های کمیاب در این کاوش، یک سنگ گور منقوش بود. روی این سنگ گور، نقش یک اسب و سوارکار ایستاده در مقابل درختی ترسیم شده و به شیوه کوبشی یا کنده با عمق کم، روی سنگ صاف از جنس سنگ آهک نقش شده است. باستان شناسان گفته اند تا کنون نمونه این سنگ گور منقوش از دوره اشکانی در ایران گزارش نشده بود.

اما یافته های باستان شناسان در فصل چهارم که به تازگی و برای نخستین بار گزیده ای از آنها در موزه ملی ایران رونمایی شده، چه بوده است؟ باستان شناسان، کاوش ها را در ادامه فصل های قبلی و با هدف شناسایی و مطالعه شیوه های تدفین و مطالعات انسان شناسی و نجات مواد فرهنگی و تاریخی انجام دادند.

در این فصل دو ترانشه ایجاد و 36 گور کاوش شد، که 6 گور، فاقد گورنهاده بودند و باقی گور ها اغلب دارای یک یا چند شیء از جنس سفال، نقره، مفرغ، شیشه، سنگ و قیر بودند.

اشیاء سفالی بیشتر شامل انواع کاسه های پایه دار، کف تخت، کف محدب، پیاله ها، ظروف دسته راستی با آبریز کوچک، کوزه های کوچک و سردوک ها هستند. خمیره و پوشش بیشتر آنها نارنجی و تعدا کمی هم قرمز آجری و یا از نوع آشپزخانه ای هستند. بعضی از کاسه ها و یا پیاله ها در داﺧل یا بیرون و هر دو قسمت داغ دار هستند. اشیاء فلزی از جنس آهن، مفرغ و نقره و شامل انواع خدنگ، خنجر، کارد، پیکرک، مهره، دستبند، النگو، پابند، گوشواره، حلقه، انگشتر، مهر، گل سینه و زنگوله هستند. اشیاء شیشه ای هم بهﻃور کل انواع مهره ها را دربرمی گیرند.

گور های کاوش شده بین190 تا 215 سانتیمتر ﻃول دارند. عرض گور ها بین 40 تا60 سانتیمتر و دارای عمقی بین30 تا 65 سانتیمتر هستند. کف گور ها در عمق های مختلفی قرار گرفته است.

باتوجه به گور های کاوش شده به نظر می رسد بیشتر سنگ های موجود در باﻻ و پایین اسکلت ها در زمان تدﻓین، در زیر خاک بوده و روی گور ها به صورت پشته خاک بوده است، که محدوده گور را معین نموده است. هیچ یک از گور ها با هم تلاقی نداشته و هیچ یک از تدفین های تازه تدفین قدیم تر را تخریب ننموده است. محدوده بعضی از گور ها با هم تداﺧل داشته است، ولی اسکلت های هیچ. یک از گور ها تخریب نشده است. اسکلت های موجود در گور ها اغلب به علت نوع خاک منطقه و بعلاوه فعالیت های کشاورزی در شرایط مناسبی نبودند و بیشتر پوسیده و یا خرد شده اند. شیوه تدفین در گور ها به صورت طاقباز بوده که تنها در نحوه قرار گرفتن سر، دست ها و پا ها با هم متفاوت هستند. سر اسکلت ها بیشتر به سمت باﻻ بوده، ولی بعضی از آنها بعد از تجزیه گوشت بدن بر اثر فشار وارده، صورت به راست، یعنی جنوب شرقی و یا به چپ در جهت شمال شرقی قرار گرفته است.

نتیجه کاوش های باستان شناسان در گورستان مرسین نشان می دهد که بیشتر گور های بزرگساﻻن از نظر ابعاد تقریبا به یک مقدار و شکل و تقریبا در یک جهت جغرافیایی هستند و به نظر می رسد که اﻓراد خاصی، آنها را آماده می کردند. ﻓرد تدفین شده چنانچه بزرگتر از گور کنده شده بود، از قسمت پا ها جمع می شد. بعضی از تدفین ها هم کوچکتر از گور بودند. گور های متعلق به بچه ها در مقدار کوچکتر کنده شده است.

تدفین در گورها، به شیوه طاقباز انجام می گرفت، ولی از نظر نحوه قرارگیری، دست روی لگن یا ران، یا سینه و پا ها که موازی هم بوده و یا اینکه پای راست روی پای چپ و یا برعکس قرار گرفته، تفاوت هایی داشته است.

باتوجه به مطالعات اولیه باستان شناسان روی بقایای استخوانی بر جامانده، جامعه مورد مطالعه در گورستان مرسین چال، شامل 23 زن است، که از نظر سنی شامل 14 جوان و 6 میانسال بوده، که سن3 اسکلت هم نامعین بود. 11 گوری که متعلق به مردان بودند از نظر سنی شامل 7 جوان، 3 میانسال بوده و سن یک اسکلت نامعین بوده است.

از نظر تاریخ گذاری گورها، با توجه به یافته های به دست آمده از گور ها و بعلاوه نمونه های تاریخ گذاری شده در فصول قبل کاوش می توان گفت که این گورستان متعلق به دوره هخامنشی و اشکانی است.

گزیده ای از یافته های فصل چهارم کاوش در مرسین چال که اکنون در موزه ملی به نمایش گذاشته شده است

کاوش ها در این گورستان به گفته باستان شناسان درحالی لازم است که ادامه داشته باشد، مسئولان استان سمنان از جدیت در اجرای پروژه سد فینسک، بدون هیچ گونه تغییری سخن گفته اند. گورستان مرسین چال در حوضه آبریز این سد قرار گرفته و کاوش ها در آن نیز بیشتر به انگیزه نجات بخشی مواد فرهنگی این منطقه انجام می گردد. ساخت این سد به رغم تمام هشدار هایی که درباره تخریب و آسیب آن به زیست جنگل های هیرکانی مازندران، داده شده است، اما از سال 1389 شروع شده و با هدف تأمین آب استان سمنان درحال پیگیری است.

منبع: گزارش فصل چهارم کاوش نجات بخشی گورستان مرسین چال (محمدرضا نعمتی، محمدﻓﻼح کیاپی و الهام ﻓرنام) ـ کتاب گزارش های بیست ویکمین گردهمایی سالانه باستان. شناسی ایران.