تبخیر کالری از سفره خانوار - تور آسیایی ارزان

به گزارش دنیای اقتصاد؛ از نگاه کارشناسان، موج های تورمی و میانه رشد اقتصادی نزدیک به صفر در دهه 90، باعث کوچک تر شدن سبد غذایی شده است. پیش تر دنیای اقتصاد در دو گزارش با اسم ذوب تورمی بودجه خانوار و نقشه فقر مسکن به کاهش هزینه های واقعی خانوار و اثر فشار هزینه مسکن بر سبد غذایی خانوار ایرانی اشاره نموده بود.

مجموعه این گزارش ها تایید می نماید در یک دهه اخیر، قدرت خرید خانوار ها برای تهیه کالا های خوراکی باکیفیت افت نموده است. یکی از راه چاره های اصلی برای جبران تبخیر کالری از سفره خانوار، حذف یارانه های غیرضروری حامل های انرژی و بازتوزیع منابع حاصل از آن برای حمایت از دهک های آسیب پذیر است.

آمار ها نشان می دهد یک پنجم از میزان مصرف خانوار ها در دهه 90 کم شده و این کاهش مصرف در تمام دهک ها قابل مشاهده است. سطح هزینه های حقیقی خانوار های ایرانی، در دهه 90، بیش از 22 درصد کاهش داشته که این امر به نوعی نشان از کاهش 22 درصدی سطح رفاه جامعه هم دارد. این کاهش هزینه های حقیقی انعکاس خود را در میزان مصرف مواد غذایی داشته؛ به طوری که کاهش سطح رفاه خانوار ایرانی در دهه 90 میزان مصرف مواد غذایی را به ویژه در دهک های پایین عایدیی کاهش داده است.

در این شرایط خانوار ها عمدتا به سمت مصرف غذا های کم کالری حرکت کردند. آمار هایی که به وسیله وزارت تعاون، کارو رفاه اجتماعی منتشر شده است، نشان می دهد میزان مصرف گوشت قرمز از سال 90 تا 98 بیش از 51 درصد کاهش داشته و دهک اول عایدیی کاهش بیشتر از 58 درصدی را تجربه نموده است. بر اساس این گزارش، مصرف ماهانه گوشت قرمز از 6/ 2 کیلوگرم در سال 90 به 2/ 1 کیلوگرم در سال 98 رسیده است.

میزان مصرف لبنیات هم در 8 سال ابتدایی از دهه 90، کاهش بیش از 35 درصدی داشته و مصرف برنج هم به طور میانه 34 درصد کاهش داشته است. نکته جالب توجه اینکه همه خانوار ها حتی در دهک های بالا هم بخشی از مصرف خود را کاهش داده اند. همه این ها نشان از آن دارد که امنیت غذایی خانوار های ایرانی به ویژه در دهک های پایین تر در معرض خطر است.

برای بهبود فرایند سطح مصرف خانوار، راهکار بلندمدت، ایجاد رشد اقتصادی و رهایی از رکود است. اما راهکار کوتاه مدت، کنار گذاشتن سیاست قیمت گذاری و حذف یارانه های پنهان انرژی است؛ زیرا از این جهت، منابع عایدیی جدیدی برای دولت ایجاد می گردد و می توان با استفاده از این منابع، به اقشار کم عایدی جامعه یاری اقتصادی کرد. به بیان دیگر، می توان با واقعی کردن قیمت انرژی، از منابع آن برای حمایت غذایی خانوار ها بهره برد.

کاهش 22 درصدی سطح رفاه

برآورد هزینه ها در دهه 90 نشان می دهد میزان رفاه خانوار در این دهه کاهش زیادی نموده است. با وجود افزایش بیش از 30 درصدی هزینه خانوار ها در سال 99، آمار تعدیل شده بر اساس شاخص تورم حاکی از نتایج دیگری است. در سال 99 هزینه های واقعی خانواده شهری حدود 5 درصد و هزینه های واقعی خانواده روستایی 4/ 4 درصد کاهش را تجربه نموده است. البته این شرایط محدود به سال 99 نیست و در دهه 90 شمسی کاهش هزینه خانواده ها و به تبع آن کاهش رفاه آن ها یک فرایند کلی حاکم برفضا است.

طبق اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز آمار و با استفاده از شاخص قیمت مصرف نماینده، می توان دریافت که هزینه خانوار شهری در دهه 90 بیش از 20 درصد کاهش یافته است. در بخش روستایی، کوچک شدن سفره ایرانیان سرعت بیشتری داشته و در همین دوران هزینه خانوار های روستایی بالغ بر 31 درصد کاهش یافته است. درمجموع میزان هزینه های حقیقی خانوار های ایرانی در این 9 سال بیش از 22 درصد کاهش داشته که بیشترین کاهش مربوط به سال های آخر به ویژه سال 97 و 98 بوده است.

کاهش هزینه های حقیقی خانوار در سال های 97 و 98 به ترتیب 1/ 9 و 4/ 8 درصد گزارش شده که این امر به آن معناست که هزینه های خانوار در این 2 سال در مجموع 16 درصد کاهش داشته است. هزینه های حقیقی خانوار می تواند معیاری برای میزان گیری رفاه خانوار باشد. به این ترتیب می توان فرض کرد رفاه خانوار در دهه 90 بیش از 22 درصد کاهش داشته که 16 درصد مربوط به سال های 97 و 98 بوده است.

همه خانوار ها در معرض کاهش رفاه

تقریبا هیچ یک از دهک ها از کاهش مصرف در امان نمانده اند. لیکن نکته قابل توجه آن است که در سال 1397، بیشترین آسیب و کاهش رفاه متوجه دهک های پایین تر بوده است؛ به طوری که دهک اول در این سال 12 درصد از هزینه های حقیقی خود را کاهش داده است. به عبارت دیگر در سال 97، سطح رفاه دهک اول عایدیی 12 درصد کاهش داشته است. در مقابل، اما در سال 1398، دهک های بالاتر با آسیب بیشتری روبرو شد ه اند.

عدم کشش پذیری هزینه خانوار های ضعیف تر و ناتوانی آن ها برای کاهش بیشتر هزینه ها علت ریزش کمتر مصرف آنان شده در سال 98 شده است. از دیگر نکات جالب توجه، فرایند هزینه کرد حقیقی دهک های بالای عایدیی است. دهک های بالای عایدیی در سال 96، هزینه کرد خود را افزایش داده اند. اگرچه در این سال دهک های پایین هم با افزایش هزینه کرد واقعی روبه رو شده اند، اما این افزایش هزینه کرد و طبعا بهبود شرایط رفاه در دهک های بالای عایدیی بیشتر بوده است.

با این حال در سال های 97 و 98 تمام دهک های بالای عایدیی، دو سال پیاپی دچار کاهش هزینه کرد حقیقی شده اند. این امر به آن معناست که در این دو سال، دهک های بالای عایدیی هم رفاهشان کاهش داشته است.

کاهش شدید مصرف مواد غذایی

بعلاوه در این زمینه، آنالیز میزان مصرف خانوار ها در انواع اقلام خوراکی هم حائز اهمیت است. برای خانوار های دهک اول، مصرف ماهانه گوشت قرمز از 733 گرم در سال 1390 به 625 گرم در سال 1395 و 306 گرم در سال 1398 رسیده است. به این ترتیب، دهک اول عایدیی در ایران، طی 8 سال میزان مصرف ماهانه گوشت قرمز را بیش از 400 گرم کاهش داده است. میزان میانه مصرف گوشت قرمز در کل کشور هم فرایندی کاهشی داشته است.

در سال 90 مصرف میانه ماهانه گوشت قرمز 2 هزارو 651 گرم بوده که در سال 95 این رقم به 2 هزارو 48 گرم و در سال 98، این رقم به هزارو 284 گرم رسیده است. به عبارت دیگر، میزان مصرف میانه گوشت قرمز در 8 سال، کمتر از نصف شده است. در مجموع، تمام دهک های عایدیی میزان مصرف گوشت قرمز را کاهش داده اند که در این زمینه دهک اول عایدیی بیشترین کاهش را تجربه نموده است.

بعلاوه با نگاه به آمار مصرف گوشت مرغ می توان پی برد که مصرف میانه این نوع گوشت در 8 سال فرایندی کاهشی داشته است. با وجود این، در سه دهک اول عایدیی، میزان مصرف مرغ در 8 سال ابتدایی دهه 90 اندکی افزایشی بوده؛ به طوری که مصرف ماهانه مرغ در دهک اول از 3 هزار و 117 گرم در سال 90 به 3 هزار و 485 گرم در سال 1398 رسیده است.

به نظر می رسد گروه اول عایدیی که بخش زیادی از مصرف گوشت قرمز را کاهش داده، مرغ را با گوشت قرمز جایگزین نموده است. به همین علت میزان مصرف مرغ در این دهک، افزایش ملایمی را نشان می دهد. بعلاوه میزان مصرف لبنیات و برنج هم به صورت میانه و در تمام دهک ها کاهش داشته است.

میزان میانه مصرف ماهانه لبنیات در سال 90 حدود 17 کیلو گرم بوده که در سال 98 با 35 درصد کاهش به 11 کیلوگرم در سال رسیده است. در مجموع می توان نتیجه گرفت که تقریبا همه دهک های عایدیی میزان مصرف مواد غذایی را کاهش داده اند و در این زمینه دهک های اول عایدیی بیشترین کاهش را تجربه نموده اند.

اثرات کاهش سطح رفاه

از مجموع آمار های ارائه شده می توان این طور نتیجه گرفت که سطح رفاه خانوار کاهش پیدا نموده و این کاهش سطح رفاه خانوار تاثیر خود را در میزان دریافتی کالری به وسیله آحاد اقتصادی گذاشته است. میزان سطح رفاه خانوار در دهه 90، بیش از 22 درصد کاهش داشته که این امر تاثیر خود را روی کاهش میزان هزینه کرد واقعی دهک ها نشان داده است. با کاهش سطح رفاه خانوار، میزان مصرف مواد غذایی هم به وسیله خانوار ها کاهش داشته است. در این میان دهک اول عایدیی بیشترین کاهش را در زمینه میزان مصرف کالری و مواد غذایی تجربه نموده است.

نکته مهم در این زمینه اینکه آمار ها نشان می دهد نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینه های خانوار از سال 96 تغییر چندانی ننموده است. این موضوع نشان می دهد با توجه به اینکه نرخ تورم خوارکی ها بیشتر از سایر کالا های مصرفی بوده، خانوار ها مجبور به کاهش مصرف مواد خوراکی شده اند. به همین علت هم نسبت مصرف خوراکی ها به سایر کالا های مصرفی به ویژه درخانوار های فقیر تغییر چندانی نداشته است.

ثابت ماندن نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینه ها در کنار کاهش کالری مصرفی به وسیله خانوار های فقیر نشان از آن دارد که هزینه های غیرخوراکی از چسبندگی بالاتری برخوردارند. مسکن، حمل ونقل و بهداشت از جمله مصارف غیرخوراکی محسوب می گردد که از چسبندگی بالایی برخوردارند. به نظر می رسد خانوار ها برای حفظ مصارف غیرخوراکی، مجبور به کم کردن هزینه کرد خوراک شده اند.

حمایت خانوار ها با بازتوزیع منابع

به طور کلی، رشد اقتصادی در کشور می تواند شرایط رفاهی تمام گروه های عایدیی را بهبود بخشد. در کنار این موضوع، افزایش فراوری ناخالص داخلی موجب افزایش اقتصادیات دریافتی از سوی دولت خواهد شد و این امر دست دولت را برای یاری به اقشار کم عایدی جامعه بازتر خواهد نمود. اما نکته مهم اینکه رشد اقتصادی موضوعی بلندمدت است و نمی تواند در کوتاه مدت مسئله ای را حل نماید. به باور بسیاری از اقتصاددانان، راهکار کوتاه مدت، کنارگذاشتن سیاست های کنترل قیمت و حذف سیگنال های قیمتی غلط است. به اسم نمونه، بیشتر یارانه های پنهان انرژی به جیب دهک های بالاتر عایدیی می رسد و میتوان بخشی از منابع آزادشده به وسیله واقعی ترکردن قیمت انرژی را به حمایت از دهک های کم عایدی جامعه اختصاص داد.

خانوار های ایرانی به علت کنترل دستوری حامل های انرژی، در سبد مصرفی خود بخش قابل توجهی از انرژی را مصرف می نمایند و بخش قابل توجهی هم از این منابع اتلاف می گردد. این در حالی است که طی یک دهه اخیر، سعی نموده که از مصرف خوراکی خود بزند؛ اما سهم مصرف انرژی به ویژه در دهک های پرعایدی بالا است.

در این شرایط ضروری است که سیاستگذار با اصلاح حامل های انرژی، منابعی را برای حمایت غذایی از دهک های پایین ایجاد کند. البته اصلاح قیمت انرژی و حمایت از خانوار های کم عایدی، احتیاج به اجرای شفاف این سیاست و همراهی جامعه است. در غیر این صورت، اصلاح قیمت غافلگیرنماینده می تواند پیامد اجتماعی، غافلگیرانه ای ایجاد کند.