تپه های قیطریه برای همواره زیر برج های قیطریه مدفون شد - تور آسیایی ارزان

گورستان قیطریه که سند مهمی از روش تدفین دوره عصر آهن در تهران بود، در جریان کندن زمین در برکه آب قیطریه مشرف به باغ صارم الدوله (پارک قیطریه) پدیدار شد؛ همان پارکی که این روزها محل بحث درباره ساخت یک مسجد است، تصمیمی که با اظهارنظرهای گوناگونی همراه بوده و شهرداری تهران را نیز به واکنش برانگیخته است. هرچند وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تا به امروز درباره این موضوع اظهارنظر و یا واکنشی نداشته است، اما پرسش هایی درباره نقش و وظایف این وزارتخانه در ارتباط با موضوع پارک قیطریه مطرح شده است، از جمله اینکه با توجه به قدمت تاریخی و یافته های باستان شناسی این منطقه، آیا شهرداری برای اجرای این پروژه عمرانی از این وزارتخانه استعلام نموده و یا مجوزی گرفته است؟

اما داستان کشف تاریخی در تپه قیطریه که به پارک قیطریه مشرف بوده و سندی بر دیرینگی این منطقه است، چیست؟

سیف الله کامبخش فرد، باستان شناسی که تا پیش از آن در محوطه های مارلیک و معبد آناهیتا کار نموده و کارشناس موزه ملی ایران بود و بعدا هم مدیر تیم کاوش های تپه های قیطریه شد، در مقدمه ای در گزارش خود از حفاری های گورستان قیطریه چنین نوشته است: در اواخر پاییز سال 1347 پس از آنکه به طور مستمر و چندین هفته پیاپی تیغه های لودر بساز و بفروش ها، میراث یک گورستان بزرگ 3200 ساله را در تپه های قیطریه شیار نموده و به هم می ریختند، موضوع پیگیری شده و از طرف اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه ماموریت یافتم در رأس یک هیأت از باستان شناسان ایرانی در این تپه کاوش و آنالیز کنم.

او در نامه ای به شهرداری تهران درخواست می نماید علاوه بر توقف عملیات گودبرداری در تپه های قیطریه صدور مجوزهای تازه را هم در منطقه تا انتها کاوش های باستان شناسی متوقف کند.

ناصر تکمیل همایون، جامعه شناس و تاریخ نگار نیز درباره کشف تپه های قیطریه چنین نوشته است: به این ترتیب قیطریه همچون ده ها محل باستانی دیگر که معرف چنین فرهنگی است، به طور تصادفی شناسایی شد. تپه های قیطریه در کنار پارک قیطریه قرار گرفته است. در این محل بنا به گزارش حفاری، مجموعا 158 ترانشه 5 در 5 متری و تعدادی گمانه های آزمایشی حفر شد. مساحت کل منطقه حفاری شده اعم از ترانشه و گمانه های آزمایشی، بیش از 5 هزار متر مربع گزارش شده است.

از این اندازه 3950 متر ترانشه بوده که در آن 350 گور تعیین شده است و از آنها مجموعا 250 ظرف سفالی خاکستری رنگ بدست آمده است. از این تعداد، جزئیات 35 گور در گزارش وصف شده است که میتوان در خصوص آنها چنین نتیجه گیری کرد: عمق گورها از سطح زمین بین 80 تا 110 سانتیمتر متغیر بوده است. بیشترا در خاک بکر حفر شده و فاقد ساخت و ساز و چینه سازی بوده اند. به استثنای دو گور که در آنها مادر و کودکی دفن شده بودند، بقیه گورها انفرادی بودند.

اجساد بیشترا به حالت جمع و بر یک پهلو در گور قرار داده شده بودند و جهت صورت بیشتر آنها به طرف شرق و یا غرب بوده است، به استثناء سه جسد که صورتشان به سمت جنوب بود، حتی یک نمونه گزارش نشده که صورت به طرف شمال بوده باشد. همراه اجساد تعدادی ظرف همراه با وسایل شخصی و اشیاء زینتی قرار داشته است که نشان می دهد اقوام صاحب این گورستان ها به زندگی پس از مرگ یا به دنیا پس از مرک اعتقاد داشته اند.

تپه های قیطریه سوای کشف مهم و تصادفی آن که قدمت تاریخی تهران را از 700 سال تا حدود 3200 سال جابجا کرد، از این منظر برای ناصر تکمیل همایون محل توجه بود که یکی از معدود نقاط ایران است که سفال خاکستری از آن بدست آمده است.

تکمیل همایون در کتاب رویدادها و یادمان های تاریخی تهران در این باره نوشته است: یکی از مسائل بحث برانگیز در مطالعات باستان شناسی دوران پیش از تاریخ ایران، مسأله سفال خاکستری است که گاهی از آن با نام فرهنگ سفال خاکستری یاد می نمایند و نظریه شرقی و غربی بودن آن را مطرح می نمایند. این مساله خواه صرفا فنی در سفالگری دانسته گردد و خواه فرهنگی مستقل، متعلق به قوم یا اقوام خاصی باشد، در حدود اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخستین پیش از میلاد در ایران ظاهر شده است.

براساس مقاله تپه های قیطریه برای همواره زیر برج های قیطریه مدفون شد، باید بدانید که پژوهشگران و باستان شناسان ایرانی درباره اصل و منشأ سفال خاکستری رنگ نظریات متفاوت و گاه متضادی مطرح نموده اند، ولی در مجموع بر این باورند که این سفال ها از منطقه ای نامعلوم در زمان یاد شده وارد ایران شده و به اصطلاح بومی مطلق نبوده است.

درباره مسیر ورود این سفال ها به ایران نیز عقاید متفاوتی وجود دارد؛ عده ای ورود آن را از شرق دریای مازندران و عده ای دیگر از غرب دریای مازندران می دانند و بعضی نیز عقیده دارند که از هر دو طریق، اما با فاصله زمانی وارد ایران شده است.

درباره چگونگی ورود این سفال ها به ایران نیز عقاید متفاوتی وجود دارد؛ عده ای ورود آنها را به وسیله مهاجمان به ایران می دانند و دیگران سعی دارند این سفال ها را با ورود آریایی ها به ایران پیوند دهند، اما هواداران هیچ یک از این دو نظریه، مدارک متقنی ارائه نمی دهند و مسائلی را مطرح می نمایند که از حدود حدس و گمان فراتر نمی رود. به هر حال پس از ورود آریایی ها به قسمت های شمالی ایران، شاخه ای از آنها در جنوب غربی به حرکت یا مهاجرت خود ادامه دادند و به نهاوند رسیدند که آثار آنها را میتوان در لایه های فوقانی تپه گیان (همدان) مشاهده کرد و شاخه دیگری از حاشیه کویر به سمت جنوب رفتند و در سیلک نزدیک کاشان مستقر شدند.

تا به امروز چندین محل باستانی ایران که بیشتر در بالای مدار 35 درجه قرار گرفته اند، شناسایی شده و در آنها حفاری نیز انجام شده است. متاسفانه در هیچ یک از این محل ها آثار ساختمان یا معماری بدست نیامده و تنها بقایای گورستان های آنها شناسایی شده است. البته باید اضافه نمود که اگر بتوان کوره های سفالگری را نوعی معماری دانست، در کهریزک تعدادی کوره سفالگری که در آنها سفال خاکستری فراوری میشد، شناسایی و حفاری شده است. یکی از دلایل عمده ای که اقوام صاحب این نوع سفال را مهاجران متحرک و احتمالا قومی کوچ رو محسوب می نمایند، همین فقدان آثار معماری در بقایای فرهنگی باستان شناختی بدست آمده از این فرهنگ است.

به تحقیق تکمیل همایون، یکی از گورستان های تعیین سفال خاکستری رنگ که در مطالعات باستان شناسی این رنگِ سفال نقش کلیدی دارد، گورستان قیطریه است که در شمال شرقی تهران قدیم واقع شده است.

پس از مقایسه سفال های خاکستری بدست آمده از گورستان قیطریه با آثار مشابهی که از محل های باستانی دیگر در ایران بدست آمده است، باستان شناس ایرانی (کامبخش فرد) چنین نتیجه گرفت که تاریخی که برای این سفالینه ها در قیطریه پیشنهاد شده در حدود 1200 سال پیش از میلاد است، یعنی زمانی که در این تپه ها هنوز آهن وارد نشده بود و ابزار وسایل عموما از برنز ساخته می شدند ولی در جدول گزارش حفاری در قیطریه که همین باستان شناس تهیه نموده است با قاطعیت نمیتوان گفت که این اقوام که هستند و از کجا و چه وقت وارد ایران شده اند، زیرا همان طور که پیش از این نیز نوشته شده است اصولا با هیچ معیار علمی ممکن نیست بتوان ظرف را با یک قوم تعیین مرتبط دانست، اما میتوان گفت که پهنه تهران زادگاه تمدن های چشمگیری بوده است.

آثار بدست آمده از تپه های قیطریه، از جمله سفالینه ها و اشیاء برنزی، اینک در موزه ملی ایران نگهداری می گردد، اما از گورستان و محل کشف اجساد که سند مهمی از دوره عصر آهن بود، دیگر هیچ اثری به جای نمانده است تا ابهام ها را پاسخ دهد؛ چرا که بساز و بفروش ها فقط تا انتها کار باستان شناسان دست نگه داشتند و بعد، ساخت و ساز را با سرعت بیشتری انجام دادند و روی آن گورستان هویت ساز را برای همواره با برج های مسکونی پوشاندند.