چشم راستم فدای تو باد! ، بایاتی ها همراه شادی و غم مردم آذربایجان - تور آسیایی ارزان

خبرنگاران: علی فلسفی میاب / بایاتی ها بخشی از سنت های شفاهی مردم آذربایجان هستند که از نسلی به نسل دیگر و سینه به سینه به زمانه ما رسیده اند. دوبیتی های عامیانه ای که مردم آذربایجان و ترک زبان در موقع کار، در جشن های عروسی ، در هنگام تولد نوزاد، در غم ها و شادی ها، در تنهایی، سروده هایی از عاشق به معشوق و در مقام پند و اندرز می خوانند بایاتی نامیده می شود. وقتی دختران در پشت دار قالی آرزوهایشان را بیان می نمایند بایاتی می خوانند، چوپان ها تنهایی خود در کوه و صحرا با بایاتی ها نعره می زنند، می توان گفت که بایاتی ها توضیح مردانگی، آزادگی و نغمه های وصل و هجرانند.

بایاتی؛ منشور اخلاق و پندنامه زندگانی است. سازی است که در پرده های مختلف کوک می شود و در دستگاه های مختلف به آواز در می آید. بایاتی؛ در حال و احوال ویژه مادر که کوک شود، می شود: لای لای (لالایی)، نازلاما (نوازشگرانه)، اوخشاما (مویه) که با فرزند او پیوند تنگاتنگ عاطفی دارد.

در گذشته هر آذربایجانی حداقل چند بایاتی را از حفظ بود و می خواند. در طول سالیان متمادی، درد دل های هزاران انسان به هم گره خورده، آمیخته شده و جلوه گر شده و امروز به آنچه در زبان ماست رسیده است. هر بایاتی در زبان هزاران انسان گشته و حامل هزاران آرزو و نغمه هزاران دل است. بایاتی ها، ترانه های کوتاه جاری شده از درازای تاریخ هستند. این ترانه ها برای ابراز احساس در یک لحظه خوانده می شوند و آن لحظه برابر است با یک عمر زندگی و حیات. بایاتی ها شامل بایاتی های غربت، نغمه های جدایی، ترانه های مادرانه، سوگ سروده ها در مرگ پدر و مادر و صدای احساسات و درد دل هاست. بایاتی از زمان تولد کودک و پا گرفتنش، در لالایی ها و تعریف ها حضور پررنگی دارد و این روال ادامه دارد تا زمان بزرگ شدن انسان و مراسم محلی، عروسی ها و حتی در زمان مرگ انسان نیز خوانده می شود. بایاتی در تمام عمر ما نغمه ای مؤثر است. این اشعار از دل تاریخ به دست ما رسیده و حاوی حرف های قابل تأملی ست که مضامین عمیق فلسفی، اجتماعی، تاریخی، دینی و اخلاقی دارند.

بایاتیلار اشعار چهار مصراعی هستند که هر مصرع از آن ها حاوی هفت هجا است. در این اشعار معنای مصراع های اول و دوم در مصراع های سوم و چهارم بیان می شود. بایاتی ها در میان عموم مردم بیش از سایر انواع ادبیات شفاهی گسترده است. هیچ اجتماعی در جغرافیای آذربایجان یافته نمی شود که در آنجا بایاتی بر روح و زبان مردم جاری نباشد.

معمولا سراینده این اشعار ناشناخته اند. بایاتی ها در طول تاریخ ، از سوی انسان های گوناگون در خصوص موضوعات مختلف گفته شده و از حوادث زمانه خود به ما خبر می دهند، بنابراین بایاتی ها زبان خلق ، آرزوها، مرارت ها، محرومیت ها و شادی های مردم را بازگو می نمایند. عموما این بایاتی ها ازبر هر مرد و زن آذربایجانی است که بسته به موقعیت با لحن های مختلفی بیان می شوند. گاهی عاشیق های آذربایجانی این بایاتی ها را در مجالس و با آهنگ های عاشیقی می خوانند. شگفت اینکه در سوگواری ها نیز زنان با صدای سوزناک در مجالس بایاتی هایی را می خوانند تا تاثیر احساسی بسیار عمیقی در مستمع ایجاد نمایند که به این نوع از بایاتی خوانی اصطلاحا اوخشاما (مویه) گفته می شود.

آنچه را که تاریخ رسمی به عمد یا به سهو بازگو نمی کند، ادبیات شفاهی آن را برملا می سازد. تاریخ روایت و سرودن هیچ یک از بخش های ادب عامه به درستی معلوم نیست و بایاتی ها نیز از این قاعده در ادبیات شفاهی مستثنی نیستند، چرا که این بایاتی ها از خلقی به خلقی به شیوه سینه به سینه انتقال یافته است و هیچ معلوم نیست این بایاتی ها به وسیله چه کسی گفته شده و در چه تاریخی سروده شده است هر فرد ترک زبان این سروده ها را در جمع از پدر، مادر و یا سایر افراد حلقه اجتماعی خود شنیده و آنچه را توانسته به یاد سپرده است تا در زمان و در مکان مناسب، او نیز آن را بازگو کند.

چند نمونه از بایاتی های آذربایجانی به همراه ترجمه فارسی به توضیح ذیل است:

قارا آت نالی نئینر

قاراقاش خالی نئینر

سنین تک کمک اولان

دوولتی مالی نئینر.

اسب سیه نعل را می خواهد چه کار

ابرو سیاه خال را می خواهد چه کار

کسی که کمک همانند تو را دارد

با مال و منال جهان چه کاری دارد.

قارداشلار… های قارداشلار

یاغیش یاغار قار باشلار

اؤلسه باجیلار اؤلسون

هئچ اؤلمه سین قارداشلار.

برادرها… ای برادرها

باران می بارد و برف شروع می شود

اگر قرار بر مرگ باشد خواهرها بمیرند

مبادا که برادران بمیرند.

ساوالاندان یئل اسدی

اسدی صبریمی کسدی

ساغ گؤزوم سنه قوربان

سول گؤزوم منه بسدی.

در کوه سبلان باد که وزید

صبرم برید

چشم راستم فدای تو باد

حقا چشم چپم برای من کافی ست.

این عنصر فرهنگی به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی با گستره موضوعی استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان و ترک زبانان استان مرکزی به تاریخ 10 بهمن 1402 در لیست ملی میراث فرهنگی معنوی کشور به ثبت رسیده است.